Interview met Eliza Steinbock – “In wat voor wereld wil je leven”

“We hebben beelden van transgender-zijn nodig als een soort referentiepunt”, zegt Eliza Steinbock, hoogleraar in Maastricht. “Niet per se om als rolmodel te fungeren, maar als mogelijkheid. Possibility model zoals Laverne Cox het noemde. Door alle beelden die we in verschillende kunstvormen zien, blijf je nadenken over je positie in de maatschappij. Wie ben ik en wie wil ik zijn?” Hen vertelt over de inzet van hun Maastrichtse leerstoel en geeft voorbeelden van transrepresentatie in kunst.

Eliza Steinbock (1980, non-binair) is sinds 1 april 2024 hoogleraar aan de Universiteit van Maastricht, bij de Faculty of Arts and Social Sciences. “Ik was blij verrast dat Maastricht zo open is naar transgender studies.”

Hen onderzoekt als hoogleraar in Transgender Studies, Art and Cultural Activism hoe kunst en cultureel activisme kunnen bijdragen aan maatschappelijke verandering met ruimte voor transgender mensen. Het onderzoeksveld waarbinnen Eliza hun onderzoek uitvoert, is interdisciplinair omdat het niet alleen om geesteswetenschappen betreft, waar hen vandaan komt, maar ook geschiedenis, psychologie, biologie en antropologie.

“Het is al 22 jaar mijn onderwerp”, zegt Eliza. Dat was het al in de studie aan de Universiteit van Amsterdam, en later als onderzoeker (onder meer aan de Universiteit Leiden) en universitair docent (in Maastricht waar hen in 2021 werd aangesteld). Hen schreef artikelen en boeken, zoals Shimmering Images (over trans cinema), en was betrokken bij transgender filmfestivals en exposities zoals What a Genderful World.

Veranderen

Eliza denkt na over wat het betekent om transgender of non-binair te zijn in de wereld van nu. Wat is ons erfgoed op dat gebied? Wat kunnen we zeggen over trans mensen in het verleden? Wat zegt kunst hierover? En hoe werkt transrepresentatie in kunst voor transgender mensen en anderen?

“Ja, daar zit ook een persoonlijk element aan. Het veranderde hoe ik mezelf zag. Activisme, of dat nou cultureel activisme is of niet, gaat ook altijd over veranderen. De wereld en jezelf staan dan niet los van elkaar, want het gaat over de vraag: in wat voor wereld wil je leven?”

De inzet van het onderzoek is inclusie. Dat wil zeggen dat je als transgender persoon participeert in de maatschappij en dat je er ook een ‘sense of belonging’ (verbondenheid) voelt. “In mijn oratie, 2 april 2026, ga ik nog uitgebreid vertellen wat de precieze inzet van mijn leerstoel wordt.”

Kunstvoorbeelden

Eliza noemt voorbeelden van kunst waar je beelden van transgender-zijn kunt vinden. Boeken, films, exposities, documentaires en portals.

1. In het Frans Hals Museum in Haarlem is nu de expositie The Art of Drag. Nog tot 13 oktober 2024. “Er is onder meer werk van Julius Thissen te zien, een kunstenaar die ik zeer bewonder.”
2. De serie Baby Reindeer is te zien op Netflix. “Je hebt vaak dat transgender personen een hoofdrol hebben of bijfiguren zijn. Beeldvorming is dan niet altijd positief. Maar in deze serie speelt een trans vrouw die niet zomaar een plat karakter is, maar een echt persoon.”
3. Detransition, Baby Het boek van Torrey Peters dat ook in het Nederlands is vertaald, is heel bijzonder, vindt Eliza. “Een stem waar ik nooit eerder toegang toe had.”
4. Confessions of a fox, van Jordy Rosenberg, net als Peters ook een Amerikaanse schrijver, verscheen in 2018. Het verhaal gaat over transgender man Jack Sheppard. De persoon waarop Rosenberg zich baseert, was een dief in de 18^e eeuw. Of hij zichzelf als trans identificeerde, is onduidelijk, aldus Rosenberg. Het woord bestond immers nog niet.
5. Freshwater van Akwaeke Emezi is vertaald als Zoetwater. ‘Zoetwater is een gebed voor alle buitenbeentjes.’ Aldus Valentijn Hoogenkamp op de achterflap. Zoetwater vertelt het verhaal van Ada, die in Nigeria een Ogbanje is. Hoe kan hen daar zichzelf zijn?
6. Nog een boek: Paul takes the form of a mortal girl, van Andrea Lawlor. Het boek, uit 2017, gaat over Paul, 23 jaar oud, die erachter komt dat hij zijn gender naar believen kan veranderen. Dat doet hij terwijl hij door de VS reist. “Heel erotisch geschreven.”
7. Tentacle van de Dominicaanse schrijfster en muzikante (merengue) Rita Indiana is vertaald uit het Spaans. Het valt in het genre van (experimentele) science-fiction en gaat over ras, gender, klimaatverandering, muziek en tijdreizen.
8. Dan is er Lucas Rijneveld. “Ik ben een fan”, zegt Eliza. Rijneveld schreef meerdere romans. De gedichten in de bundel Komijnsplitsers gaan over zijn trans-zijn.
9. Zackary Drucker vindt Eliza een geweldige multi-mediakunstenaar. Drucker, trans vrouw, maakte bijvoorbeeld de documentaire The Lady and the Dale, te zien op HBO Max, en samen met Kirsten Parker Lovell, The Stroll, een documentaire over de transgeschiedenis in New York.
10. Disclosure (2020) is een belangrijke documentaire over beeldvorming van transgender mensen, nog te zien op Netflix.
11. Desire Lines van Jules Rosskam, meer experimenteel als film, kwam uit in 2024. Het gaat over transmasculiene seksualiteit. Het is een hybride documentaire waarin een Iraans-Amerikaanse trans man een tijdreis maakt op zoek naar zijn seksuele verlangens. Hier vind je een trailer.
12. Orlando is een boek van Virginia Woolf over een man die ontwaakt als een vrouw. In de Franse documentaire Orlando, My Political Biography organiseert regisseur Paul B. Preciado een casting waarin hij 26 trans- en non-binaire mensen in de leeftijd van 8 tot 70 jaar bij elkaar brengt om Orlando te spelen. Hier staat de trailer.
13. Jane Schoenbrun, trans vrouw en regisseur, maakte de film I saw the TV Glow (2024). Een psychologisch horrordrama.
14. Kijk ten slotte voor films van trans, two-spirit, non-binaire, intersekse en gender non-conforme makers op het Transgender Media Portal van Laura Horak, universitair docent Film Studies op Carleton University: https://www.transgendermediaportal.org/. En kijk in het Digital Transgender Archive.

Hoop

Al deze kunst werkt op verschillende niveaus. Het haakt altijd aan op hoe je de wereld ziet, vertelt Eliza. “Kunst kan je een nieuwe realiteit tonen, een ander wereldbeeld, en kunst kan ook dominante en schadelijke wereldbeelden omver werpen.”

Het kan ook een gevoel van inclusie of exclusie veroorzaken. Inclusie betekent dan dat je je realiseert dat je als deel van de maatschappij wordt gezien. Horen we erbij als trans mensen of niet? “Zo’n boek als Detransition, Baby doet dat bijvoorbeeld.”

Blijven we erbij horen? Daar kun je in deze tijden je twijfels over hebben, maar Eliza heeft wel hoop. “Dat is er op twee manieren. Allereerst kunnen kunst en cultureel activisme ons veerkracht geven. Kunst levert nieuwe ideeën, nieuwe manieren om te zijn, en kan zorgen dat we beter tegen alle tegenslag – straatintimidatie, lange wachtlijsten of politieke tegenspoed – beschermd zijn.”

“Verder gaat het bij hoop natuurlijk om de toekomst, maar we kijken vaak naar het verleden. Dan zien we dat wat er ook gebeurt, we er zullen zijn. Als transgender mensen kunnen we niet uitgeveegd worden.”

Tekst: Ton van den Born
Foto: Eliza Steinbock